Harry Alder çapayı, “tetikleyici ya da hafıza uyarıcısı, psikolojik bir durum yaratan bir etki” olarak tanımlamaktadır.
McDermont & Jago’ e göre çapa; ruh halinizi değiştiren herhangi bir uyarıcıdır. Görme, işitme, dokunma, koku ve tad alma gibi her çeşit duyumsal girdiyi kapsayabilir.
Bandler & Grinder, çapa atmayı; “bir deneyimin herhangi bir öğesinin tüm deneyi tekrar akla getirme eğilimine işaret etmesi” şeklinde tanımlamıştır.
Çapalar NLP de kullanılan etkili araçların başında gelir. Çapalar, sürekli aynı etkileri uyandıran etkili uyarıcılardır. Çapaların asıl amacı, ruh durumlarına girmektir. Çapa oluşturulurken bir sembol uyarıcı hale getirilir ve sonuç üzerinde etki yapar. Sınava girerken öğrenciler kendisine uğur getirdiğine inandığı kıyafetleri giyerler. Sevdikleri saati takarlar hatta aynı kalem ile girebilirler. Bazen el kol hareketlerimiz, el işaretlerimiz, kısaca sözlü olmayan işaretler, bir çapa görevi görür. Doğru fiziksel tepkiler etkili çapalardır. Yapılan anıtlar da gelecek nesillere aktarılan çapalardır. Bir sokağa veya bir caddeye verilen isimler, hep o kişilerin ölümsüz olması ve hep hatırlanması için yapılan davranışlardır. Dolayısıyla çapalar, tek bir amaç için yapılmalıdır. Yani bir konu ve karşılığında bir çapa!
Çapalarımızı mutlaka gizlemeliyiz.
Herkesin anlayacağı şekilde çapa atmamalıyız. Sürekli çapa atılan konunun eleştirilmesi bilinçaltı için hoş olmayacaktır. Güven sorunu oluşabilir. Çünkü inançlar çapa oluşumunda etkilidir. Ayrıca, dini inanış gereği muska taşımak, nazar değmesin diye nazar bocuğu taşımak kendimizi korumak için kalkan görevi gören çapalardır.“Gladiator” filmini muhtemelen izlemişsinizdir. Russell Crowe kolezyuma çıkmadan yere eğilir ve bir avuç toprak alır eline ve daha sonra diğer eline sürer. Sonrasında toprağı koklar ve kılıcı eline alır. Bu hareket, onun bilinçaltını harekete geçiren bir çapadır.
Çapalar, hem bilinçli hem de bilinçsiz olarak gelişirler. Bilinçsiz olarak oluşturulan olumsuz bir çapa, fobiye neden olabilir. Çünkü çapalar, her temsil sisteminde ortaya çıkabilir. Fobiler, genellikle tek bir deneyim sonucu oluşan bir çapadır. Kişiler bazen nerede ve nasıl başladığını bile hatırlayamaz. Ancak hala fobisi mevcuttur. Fobiler aynı zamanda kişilerin olumsuz referans noktalarıdır. Psikoloji biliminin söylediği “öğrenilmiş çaresizlik” bilinçaltımızdaki negatif çapaların sonucudur. Birkaç kez kilo vermeye çalışan kişinin başarısız olması veya sigara bırakmaya çalışan kişinin başarısızlıkları olumsuz çapalar olarak bilinçaltında depolanır.
Çapa Oluşturmak
Çapa atmak çok iyi bir NLP tekniğidir. Çapalar basit prensiplere sahiptir. Çapalar vasıtasıyla hızlı değişim sağlanır. Çapa atarken; deneyimin yoğunluğu, çapanın doğru zamanda atılması ve uyarıcının tekrarlanması gerekir. Zaman olarak ise, yoğun duygu durumunu yakaladığınızda 5 – 30 sn arasında mesaj çapa atılmalıdır. Çapa atarak duygularınızı da sabitleyebilirsiniz. En son olarak da, atılan çapa test edilmelidir.
Nilgün’ e göre; “4 – 7 frekans arası faaliyet gösteren Theta boyutu limbik sistem ya da orta beyini hedef alır ve kinestetik çapalamalar için idealdir. Sadece bir ya da iki kez tekrarı gerektirir.” Bebekler 2 – 3 yaşına kadar Delta, Theta boyutlarında yaşarlar. Delta frekansı 3’ ten aşağıdır. Bu yüzden ne söylerseniz ne yaparsanız direk bilinçaltına işlenir. Hatta bu 7 yaşına kadar devam edebilir. Çocukların öğrenim metodu olan “modelleme” bu yüzden çok etkili çapalardır. Bu yüzden çocukların yanında söyledikleriniz, yaptıklarınız onların bilinçaltı kodlamalarının oluşmasında sonuçtur.
Çapa atarken, çapanın atılacağı yer dikkatle ve özenle seçilmelidir. Vücuda atılıyorsa, çok sık dokunulmayan ve diğer insanların göremeyeceği yerlere çapa atmak faydalıdır. Aksi halde atılan çapalar uzun ömürlü olmaz. Yara, iz, incinme olan yerlere de çapa atılmaması gerekir. Çapa atma konusunu yeni öğrenen biri için ilk hafta dokunsal çapalarda uzmanlaşıncaya kadar dokunsal çapalar atması daha iyidir. Vücudun her 2 tarafı da aynı işlevi görür. Bu yüzden hangi eline ya da bacağına dokunmanız fark etmez.
Bir kişinin bilinç ve bilinçaltına nüfuz edebilmenin yolu, tüm temsil sistemlerini kullanarak çapa atmaktır. Bu dirençli bilinçaltı üzerinde etkili olur. Bilinçaltının da hemen harekete geçmesini sağlar. Çapalar zaten görsel, işitsel ve dokunsal tetiklerdir. Çapa atarken her 3 temsil sistemi de kullanılmalıdır.
Görsel olarak: Çapa oluşturma süreci eğlenceli bir olaydır. Beden dili ve mimiklerinizle eğlenceli çapalar oluşturabilirsiniz. Pozisyon veya duruş şekli de çapa atarken önem taşır. Masada oturmak ve koltukta oturmak farklıdır. Hareketli olmak veya hareketli şeyler vasıtasıyla görsellere çok kolay çapa atabilirsiniz. Burada slaytlar da kullanılabilir. Çapalar sayesinde içinde bulunulan duygusal durumlar da değiştirilebilir. Fotoğraf kareleri çapa oluştururken de, hatırlarken de, çökertirken de çok önemlidir.
İşitsel olarak: Metaforlu konuşmak ve Milton dil kalıplarını kullanmak, çapa oluştururken sıkça kullanılır. Benzetmeler ve hikayeler konunun gidişatına göre, genellikle uyum sağlandıktan sonra kullanılır. Çapa atarken ses tonunu ayarlamak gerekir. Sevdiğinize uzaktan bağırarak “seni seviyorum” mu daha etkili olur yoksa dans ederken kulağına “seni seviyorum” fısıldaması mı daha etkili olur?
Dokunsal olarak: Dize dokunmak ve dirseğe dokunmak bilinen en yaygın çapa noktalarıdır. İletişim esnasında insanların dizlerine veya dirseğine dokunursanız etkili sonuçlar alırsınız. Olumlu çapaları bedenimizde geniş bir alana atabiliriz. Zaten negatif çapalar küçük sıkışık bir yerde olur. Bu yüzden olumlu olanlara geniş yer bırakırsanız zamanla olumsuz olanlar da beden tarafından “istenmeyen” olarak ilan edilir ve size mesaj verir.
Yoğun olarak yaşanılan her deneyim çapaya dönebilir. Aslında burada önemli olan tekrarlardır. Eğer ruh halinizi o an için düzeltmek istiyorsanız, geçmişten işinize yarayacak bir ruh halinizi hatırlayın ve ona yaklaşın. Gözlerinizi kapattığınızda ve o deneyimleri tekrar yaşadığınızda kendinizi iyi hissetmeye başlamanız gerekir. Zihinsel olarak oluşturulan çapa etkili bir çapa oluşturulabilir. Gerilla reklam ve pazarlama başta olmak üzere, reklam sektörü de çapa oluşturmak üzerine konumlanır. Aynı şeyler, sloganlar, amblem defalarca zihninize kazınır ve artık sizin gerçekliğiniz olmaya başlar.
Duygusal olarak oluşturulan çapa da çok etkili bir başka yoldur. “Bu şarkı ikimizin şarkısı olsun” söylendikten sonra şarkıya atılan çapa her çaldığında taraflara birbirini hatırlatır. Başka kişilere de çapalar atabiliriz. Birisine hediye verirken, “buna her baktığında beni hatırlarsın.” derseniz, etkili bir çapa atmış olursunuz. İlişki koçluğu programlarında da çapalama çiftlere öğretilir ve çok etki sağlar. “Aşka davet” çerçevesinde bir kıyafet, bir söz, bir görüntü etkili çapalardır ve direkt uyarıcı etki yaparlar. Noel zamanı her yerin kırmızı olması da bu çerçevede düşünülebilir. Çapa oluştururken gelecekteki bir noktayı referans noktası alabilir ve bu noktaya çapa atabilirsiniz.
Bizim de kullandığımız bu teknik çok faydalıdır. Kişinin gelecekteki durumu tespit edilip çapa atılır ve bu çapalar güçlendirilir. Bu referans noktasına zaman da eklenerek çok rahat geribildirim alabilirsiniz.
Çapa atma veya çapa çökertmek için; yakınlık ve uzaklık tekniğini kullanarak, hem pozitif hem de negatif deneyimlerinize yaklaşabilir, onlardan yararlanabilirsiniz. İstediğiniz deneyimlerinize yakınlaşabilir, istediğiniz deneyimlere uzaklaşarak yerlerine istediğiniz kodlamaları yapabilirsiniz.
Yakınlaşmak: Deneyimin içine girmektir, onu bütünüyle yaşamak demektir. Bir deneyime yaklaştığınızda “o an” a yaklaşmış olursunuz.
Uzaklaşmak: Herhangi bir şeyden uzaklaşmak demektir. Onu dışarıdan yaşamak veya dışarıdan izlemek demektir. Bundan dolayı, duygular da aktif değildir.
Olaylara uzaklaşmak yani dışarıdan bakmak, bazen hayati derecede önemli olabilir. Kriz zamanlarında ya da anlık hızlı karar vermeniz gerektiğinde bunu uygulayabilirseniz etkili bir hamle yapmış olursunuz. Buradaki amaç, kendinize ve yaşadığınız deneyime tarafsız bakabilmektir. Fakat sürekli her şeye uzaktan bakmaya başlarsanız, duygusuzlaşırsınız.
Çapa oluşturmadan önce, olumsuz duygulara uzaktan bakmalıyız. Yani ilk önce seyirci olmalıyız. Daha sonra yakınlaşabiliriz. Olumlu duygulara ise, ilk önce yakınlaşmalıyız. Gerekirse, daha sonra uzaklaşabilirsiniz.
Çapa Yığmak ise; bir den fazla çapayı, bir arada kullanarak etkiyi artırmak için kullanılır. Yani, birkaç farklı durum aynı çapa ile ilişkilendirilir. Tepki yoğunluğunu güçlendirmek için yapılır. Birkaç farklı olay, aynı çapa ile ilişkilendirilir. Çapaları üst üste yığmak mümkündür.
Doğru soru: “Geçmişten gelen pozitif çapalarınız nelerdir?”
Etkili Çapa Oluşturmak
• Duyguları fark edin ve yoğunlaştırın.
• Tekrarlanabilir olmasına dikkat edin. Bu amaca uygun uyarıcıları tercih ederseniz iyi olur.
• Doğru yeri tespit edin. Vücuda atılan çapalarda en çok kullanılan el, kol, ayak gibi yerlere çapa atmaktan kaçının. İnsanların gözleri ile gördüğü yerler çapa için uygun değildir.
• Zamanlama çok önemlidir. Duyguların en yoğun şekilde yaşandığı anlar doğru zamandır. Yani Beta Frekansı dışına çıkıldığı zamanlar çapa zamanlarıdır.
• Temsil sistemlerine göre çapa atın. En az 2 temsil sistemi ile çapanızı mühürleyin.
• Mevcut duruma uygun olmalıdır.
• Çapayı test edin
Yeni çapanın mutlaka eski çapalardan baskın olması gerekmektedir. Eski çapalarınızın tetikleyicilerini tespit edebilirseniz aynı tetikleyicileri yeni çapalarınızda da kullanabilirsiniz. Bu sayede eski çapalarınızdan da kurtulmanız daha kolay olur.
Çapa Çökertmek
Çapa çökertmek, iki farklı çapanın aynı anda tetiklenmesidir. Oluşan yeni durum, başlangıçtaki her 2 durumdan da farklıdır. Olumsuz ve rahatsızlık veren bizi sınırlayan çapaların çökertilmesi gerekir. Bu aynı zamanda kişiyi gereksiz yüklerden kurtarır. Bedeni ve zihni rahatlatır. Çökertme yapılan çapalar belirli zamanlarda mutlaka kontrol edilmeli ve eğer varsa kalıntıları tekrar temizlenmelidir. Çöken çapanın yerine mutlaka yeni çapa veya çapalar oluşturulmalıdır.
Öncelikle hangi olumsuz çapaların çökertilmesi gerektiğine karar vermelisiniz. Daha sonra kendinizi hazırlamalı ve rahat konuma geçmelisiniz. Olumlu durum oluşturmaya çalışın ve duygu yoğunluğuna ulaştığınızda 5 -30 sn arasında yeni çapanızı atın. Olumsuz çapanızı farklı tekniklerle yok etmeye çalışın ve yerine yeni bir çapa atın. Çok yoğun değilse, olumsuz çapanın üzerine atarak orada bir anlam kargaşası oluşturun ve sonra tekrar yeni bir çapa atın. Olumsuz çapa yok oluncaya kadar bu işlemleri tekrarlayın. Sonra olumlu çapayı test edin.
